W Sejmie niedawno rozpoczęły się prace nad prezydenckim projektem ustawy o sądach pokoju z listopada 2021 r., która według zamierzeń projektodawcy ma odciążyć system wymiaru sprawiedliwości poprzez wprowadzenie najniższego szczebla w strukturze sądownictwa – sądów pokoju. Warto przyjrzeć się zatem, czy projektowane rozwiązania rzeczywiście mają szansę uzdrowić wymiar sprawiedliwości.
Zakres regulacji
Oprócz samej ustawy o sądach pokoju regulującej organizację tych sądów oraz status sędziów pokoju, procedowane są przepisy wprowadzające tę ustawę, które zmieniają kilkanaście innych ustaw, w tym Kodeks postępowania cywilnego i Kodeks postępowania karnego.
Sędziowie pokoju
Całkowicie nowatorskim rozwiązaniem jest wprowadzenie do polskiego porządku prawnego zasady, że sędziowie pokoju mają być wybierani na zasadach określonych w ordynacji wyborczej w wyborach bezpośrednich przez lokalną społeczność. Jest to rozwiązanie w iście amerykańskim stylu, bowiem w niektórych stanach obywatele wybierają justice of peace do rozstrzygania drobnych roszczeń (small claims courts).
W Polsce sądy pokoju mają działać przy sądach rejonowych. Kadencja będzie trwać 6 lat, a jeden sędzia ma przypadać na nie więcej niż 10.000 mieszkańców z obszaru właściwości danego sądu pokoju.
Jakie warunki musi spełnić kandydat?
- Wiek 29-70 lat,
- minimum 3 lata doświadczenia zawodowego w zakresie świadczenia pomocy prawnej lub stosowania prawa,
- obywatelstwo polskie,
- pełnia praw obywatelskich.
Kandydaci na sędziego pokoju powinni także cieszyć się zaufaniem lokalnej społeczności oraz nienaganna opinią, z uwagi na to, że będą wybierani w wyborach bezpośrednich przez stosunkowo niewielką grupę osób.
Zakres kompetencji sędziów pokoju
Planuje się odciążenie sądów rejonowych poprzez przekazanie sądom pokoju niektórych spraw dotyczących zawezwania do próby ugodowej, alimentów, naruszenia posiadania, zniesławienia czy też rozpatrywanych w postępowaniu uproszczonym (czyli, co do zasady, takich, w których wartość przedmiotu sporu lub wartość towaru objętego reklamacją wynosi maksymalnie 20.000 złotych).
Z kolei w postępowaniu karnym sądy pokoju mają orzekać w sprawach dotyczących występków, wykroczeń oraz czynów o małej szkodliwości społecznej. Jeśli przestępstwo będzie dotyczyło mienia, sądy pokoju będą właściwe w sprawach do 10.000 złotych, a jeśli w toku postępowania okaże się, że wartość mienia jest wyższa, to do 15.000 złotych.
Ponadto, do ustawy wpisano zastrzeżenia, które mają sprawić, że sądy pokoju nie będą rozpoznawały spraw uchodzących za trudniejsze np. jeśli zachodzi potrzeba przeprowadzenia dowodu z opinii biegłego, sprawę będzie rozpoznawać jak dotychczas sąd rejonowy albo okręgowy w zależności od zasad dotyczących właściwości rzeczowej. Takie rozwiązanie wyłączy niestety spod kognicji sądów pokoju wiele spraw konsumenckich, w których sądy rozpatrują roszczenia związane z wadami nabytych towarów, gdyż przeważnie o charakterze tych wad rozstrzygają biegli sądowi.
Co to wszystko oznacza? Według założenia autorów projektu ustawy, sądy pokoju mają przejąć drobne, a jednocześnie bardzo uciążliwe dla sądów rejonowych sprawy, które często „zatykają” wokandy na wiele miesięcy. Jednakże fakt, iż w sądach pokoju nie będą zasiadali sędziowie, którzy ukończyli aplikację sędziowską, lecz jedynie studia prawnicze, może spowodować, iż strony będą częściej odwoływały się od orzeczeń tych sądów do sądów rejonowych jako sądów II instancji. Zatem może się to przełożyć na jedynie pozorne i chwilowe odciążenie sądów rejonowych, przy zmniejszeniu gwarancji prawnych dotyczących samego postępowania sądowego.
Współczesne sądy pokoju
Sądy pokoju to urzędy mające długą tradycję w niektórych krajach Europy Zachodniej jak, Belgia, Szwajcaria czy Włochy. Są jednak charakterystyczne dla kultury państw anglosaskich (Wielka Brytania, Stany Zjednoczone), w których początków należy szukać aż w wiekach średnich. Sądy pokoju orzekają zazwyczaj w sprawach dotyczących niedużych przestępstw, rodzinnych i niektórych sąsiedzkich konfliktów.
W Wielkiej Brytanii sędziowie pokoju są wybierani przez lokalne komitety doradcze, którzy wchodzą w skład orzekający sądów pokoju wraz z członkami społeczności lokalnych. Szwajcarskie sądy pokoju działają na zasadzie sądów pojednawczych, a w Belgii są one powoływane w każdym z kantonów sądowych i sprawują wymiar sprawiedliwości w określonych sprawach mniejszej wagi.
We Włoszech sędziowie, którzy wchodzą w struktury organizacyjne sądów pokoju, są tzw. sędziami honorowymi i rozpoznają sprawy cywilne i karne o mniejszej wadze. Natomiast w Portugalii sądy pokoju rozstrzygają spory cywilne, których wartość nie przekracza 15 000 EUR.
Historia sędziów pokoju
Sądy pokoju to instytucje, które powstały w celu utrzymania porządku oraz zapewnienia bezpieczeństwa w kraju. Pierwsi rycerze zwani “keepers of the peace” zostali powołani do sprawowania wymiaru sprawiedliwości w Anglii w 1195 roku w czasie panowania Ryszarda I. Ich zadaniem było stanie na straży prawa królewskiego i utrzymanie porządku w niespokojnych rejonach kraju. Z czasem ich kompetencje stopniowo rozszerzano, a instytucja sędziów pokoju stała się niezależna od korupcji i wpływów na poziomie lokalnym.
Pierwszy raz nazwa „sędziowie pokoju” została użyta w Anglii w wydanym przez Edwarda III akcie Justices of the Peace Act z 1361 roku, a ich zadaniem było zapobieganie nieprawemu działaniu przeciwko innym osobom lub państwu, ze wskazaniem na moralizowanie i niedopuszczanie do ponownego wystąpienia wykroczeń. Sędziowie pokoju byli organami podległymi administracji centralnej.
Powodów utworzenia instytucji sądów pokoju można także doszukiwać się w niespokojnej sytuacji wewnętrznej w Anglii, która była spowodowana wojną stuletnią z Francją. Wraz z upływem czasu instytucja sędziów pokoju przeszła pewne zmiany; przykładowo w czasie panowania dynastii Tudorów w XVI wieku, znalazła się w centrum reform i nowych regulacji dotyczących wymiaru sprawiedliwości.
Na terenach polskich instytucja sądów pokoju rozwijała się dość prężnie w XIX wieku. Przykładowo instytucja ta została uregulowana w Konstytucji Księstwa Warszawskiego z 1807 roku i dekrecie króla Fryderyka Augusta z 26 lipca 1810 roku. Zgodnie z tymi aktami, sędziowie pokoju byli wybierani co dwa lata, a ich zadaniem było orzekanie w sprawach pojednawczych o wartości przedmiotu sporu do 160 złotych i w sprawach karnych zagrożonych karą grzywny do 30 zł lub do trzech tygodni aresztu. Instytucja ta przetrwała niezmieniona do 1876 roku, kiedy to wprowadzono na ziemiach polskich sądy pokoju oparte na modelu rosyjskim.
Również w II Rzeczypospolitej sądy pokoju byli istotna częścią systemu prawnego państwa. Sędziowie pokoju byli wybierani na pięcioletnie kadencje. Kandydaci musieli spełnić wiele wymagań, w tym mieć ukończone 30 lat, umieć czytać i pisać w języku polskim, mieć przynajmniej wykształcenie średnie i posiadać pełnię praw obywatelskich i nieskazitelną opinię. Wykluczeni z pełnienia tejże funkcji byli parlamentarzyści, urzędnicy, wojskowi w służbie czynnej, duchowni, adwokaci i notariusze. W 1938 roku zlikwidowano instytucję sędziów pokoju, co ostatecznie położyło kres tym organom w polskim porządku prawnym.
Podsumowanie
Ustawa o sądach pokoju, która jest obecnie rozpatrywana przez Sejm, wzbudza wiele kontrowersji, również natury politycznej. Sama w sobie może zrewolucjonizować polski wymiar sprawiedliwości, wprowadzając rozwiązania wzorowane na modelu anglosaskim. Z uwagą będziemy śledzić proces legislacyjny i finalny kształt, jaki przyjmie projekt po pracach parlamentarnych.
Bartosz Jankowski, radca prawny, partner –b.jankowski@morawski.eu
Bartłomiej Małkiewicz, aplikant adwokacki, associate – b.malkiewicz@morawski.eu
