Coraz częściej zdarza się, że banki wstrzymują transakcje, a także blokują całkowicie rachunki bankowe, zarówno prywatne jak i firmowe, wyrządzając daleko idące szkody. Powodem nałożenia takiej blokady może być nawet zupełnie bierne i przypadkowe zaangażowanie w działalność przestępczą prowadzoną przez obce osoby. Z pewnością lepiej zapobiegać niż leczyć, dlatego w każdej firmie warto wdrożyć procedury, które pozwolą ograniczyć ryzyko znalezienia się w zasięgu algorytmów systemowych banku lub na celowniku służb bankowych odpowiedzialnych za blokady. Zacznijmy jednak od wytłumaczenia, na czym polega blokada rachunku bankowego.
Jak długo trwa blokada i kto może ją nałożyć?
Potocznie mówi się o blokadzie rachunku bankowego, jednak rozróżnienia wymagają dwie odrębne instytucje: czym innym jest bowiem blokada rachunku, czym innym zaś wstrzymanie określonej transakcji.
Gdy mówimy o wstrzymaniu transakcji, rozumiemy przez to uniemożliwienie przeprowadzenia przez bank określonej jednej lub większej ilości transakcji. Z kolei z blokadą rachunku mamy do czynienia przy czasowym uniemożliwieniu dysponowania i korzystania przez posiadacza rachunku ze wszystkich zgromadzonych środków.
Czas trwania „zamrożenia” środków na rachunku zależy od rodzaju zastosowanej blokady, jej podstawy prawnej oraz tego, czy podejrzenie dotyczy popełnienia przestępstw z art. 165a KK lub 299 KK, czy też innego rodzaju, w tym przestępstw skarbowych. Uprawnienie do blokady rachunku przysługuje:
- Bankom
- Generalnemu Inspektorowi Informacji Finansowej (GIIF)
- Przewodniczącemu KNF – na okres nie dłuższy niż 96 godzin w przypadku podejrzenia popełnienia określonych przestępstw z Ustawy o obrocie instrumentami finansowymi,
- prokuratorom
- Szefowi Krajowej Administracji Skarbowej – maksymalnie na 72 godziny w przypadku pozostałych przestępstw i przestępstw skarbowych, z możliwością przedłużenia na okres maksymalnie 3 miesięcy.
Odnośnie trzech pierwszych podmiotów, czas trwania „zamrożenia” środków na rachunku zależy od rodzaju zastosowanej blokady. Bank może zablokować rachunek lub podejrzaną transakcję – na okres nie dłuższy niż 96 godzin – jeśli podejrzenia dotyczą prania pieniędzy lub finansowania terroryzmu, lub maksymalnie na 72 godziny – w przypadku podejrzenia popełnienia innych przestępstw lub przestępstw skarbowych.
W tym czasie GIIF, Przewodniczący KNF lub bank działający samodzielnie, przekazuje zawiadomienie o podejrzeniu popełnienia przestępstw prokuratorowi, który podejmuje decyzję, czy materiał dostarczony mu przez te podmioty uzasadnia wszczęcie postępowania karnego. Prokurator może postanowieniem podtrzymać blokadę rachunku na czas oznaczony, nie dłuższy niż 6 miesięcy od zawiadomienia go przez te podmioty. Co więcej, prokurator (lub Prokurator Krajowy w przypadku blokady z wniosku Przewodniczącego KNF) po upływie tego czasu może przedłużyć wstrzymanie transakcji lub blokadę rachunku na dalszy czas oznaczony, nie dłuższy niż kolejne 6 miesięcy. Oznacza to, że blokada poszczególnych transakcji lub całego rachunku może być utrzymana aż przez okresu roku!
Kliencie w praktyce dowiadują się o blokadzie/wstrzymaniu transakcji zarządzonym przez prokuratora, przy czym prokurator rzadko działa z własnej inicjatywy. W praktyce to banki, które ponoszą odpowiedzialność za stosowanie ustawy o przeciwdziałania praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu, z własnej inicjatywy lub na wniosek GIIF wstrzymują określone transakcje do czasu wydania postanowienia przez prokuratora.
Jeśli bank realizuje postanowienie instytucji państwowej (prokuratora, GIIF, przewodniczącego KNF, Szefa KAS), nie ponosi on za takie działanie żadnej odpowiedzialności. Odpowiedzialność ponosi Skarb Państwa, przy czym z praktyki procesowej wynika, że uzyskanie odszkodowania może zająć nawet do kilku lat.
Luki prawne
Od czasu nadania szerokich uprawnień do blokady rachunków bankowych i transakcji przez banki i pozostałe uprawnione podmioty, praktyka ujawniła luki prawne w stosowaniu ustaw dotyczących blokady przez prokuratora środków na rachunku bankowym. Na fakt ten zwrócił uwagę Rzecznik Praw Obywatelskich w wystąpieniu skierowanym do Ministra Sprawiedliwości w dniu 3 sierpnia 2023 r., wskazując na:
– naruszenie równowagi pomiędzy ochroną interesu publicznego oraz interesu prywatnego, wymaganej przez art. 1 Protokołu Nr 1 do Konwencji Praw Człowieka;
– stworzenie niewystarczających metod zaskarżenia środków nakładanych przez organy administracji państwowej, jako że kontrola sądowa nie jest w stanie sprostać wymogom szybkiego reagowania.
RPO wskazał, że przepisy wielu ustaw (prawa bankowego, o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy i finansowaniu terroryzmu, o spółdzielczych kasach oszczędnościowo-kredytowych, o nadzorze nad rynkiem kapitałowym, kodeks postępowania karnego), tworzą niespójny system blokady środków na rachunku, naruszający zasadę prawidłowej legislacji jako pochodnej względem zasady demokratycznego państwa prawnego oraz naruszający gwarancje leżące u podstaw prawnomiędzynarodowej i konstytucyjnej ochrony własności, gwarancje wywodzone z zasady prawa do sądowej kontroli decyzji organów państwa. RPO podkreślił, że system ten narusza prawo do skutecznego środka zaskarżenia.
Jak wynika z udzielonej odpowiedzi, Ministerstwo Sprawiedliwości również dostrzega wagę problemu – prowadzone są prace analityczne dotyczące problematyki blokady rachunków bankowych i rozważane jest przedstawienie postulatów komisji kodyfikacyjnej prawa karnego, której powołanie zostało zapowiedziane przez MS Adama Bodnara.
Reasumując, blokada rachunku i wstrzymanie transakcji nie są uregulowane jednolicie i mogą być stosowane na podstawie różnych ustaw, co sprawia, że procedura korzystania z tych instytucji nie jest ani czytelna, ani spójna, a brak dostępu do pieniędzy na rachunku bankowym może dotknąć Twoją firmę w najmniej oczekiwanym momencie.
Co można zrobić w przypadku blokady rachunku lub wstrzymania transakcji?
W przypadku blokady rachunku lub wstrzymania transakcji, kluczowym jest ustalenie podstawy prawnej zastosowanej blokady i podmiotu, który tę blokadę zastosował – warunkować to będzie zakres podejmowanych działań oraz terminy na ich podjęcie.
Najlepiej jest działać na wczesnym etapie, kiedy w sprawę nie jest jeszcze zaangażowany prokurator – przykładowo GIIF może zwolnić bank z obowiązku utrzymania blokady, gdy posiadane informacje nie dają podstaw do wniesienia zawiadomienia o podejrzeniu popełnienia przestępstw z art. 165a KK lub 299 KK.
W przypadku wydania przez prokuratora postanowienia o blokadzie środków na rachunku bankowym na gruncie ustawy o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy i finansowaniu terroryzmu oraz Prawa bankowego, a także postanowienia o jej przedłużeniu na kolejne 6 miesięcy, służy na nie zażalenie do sądu właściwego do rozpoznania prawy – co do zasady w terminie 7 dni od jego otrzymania.
Wreszcie, pokrzywdzony przestępstwem powinien skontaktować się z prokuratorem aby przekonać go, że przetrzymywanie zablokowanych środków jest zbędne dla toczącego się postępowania karnego i wydania przez niego stosownych postanowień.
Każdy przypadek należy zatem rozpatrywać indywidualnie i dobierać przewidziane przez prawo odpowiednie i adekwatne dla niego środki przeciwdziałania.
Autorzy:
